* Leire Milikua da ‘Lur gainean, itzal azpian’ liburuaren egilea

Ingurumena eta bizitza errespetatuko dituen eredu agroekologiko baterantz doan nekazaritza eta elikadura-sistemak birlokalizatuko dituena aldarrikatzen du, eta emakume baserritarren zeregina, "landa-eremuan bizi baitira eta landa-eremuari eusten baitiote".

Landa eremuko emakumeez eta nekazariez ari zara, zer ulertzen duzu kontzeptu hauetaz?

Datu batzuk funtsezkoak dira: Euskal Autonomia Erkidegoari dagokionez, lurraldearen ia % 90 landa-eremutzat hartzen da, eta pertsonen ia % 90 landa-eremukoa ez den ehuneko 10 horretan bizi da. Landa-eremuari begiratzen diogu zeharkatzen ez gaituen landa-eremutik, eta horrek asko baldintzatzen du. Bada elkarte bat nekazaritzak nekazariak, nekazaritzak eta landak dakartzana, baina hori duela 100 urte gertatzen zen, nekazaritzan bizitzeak lan egiten zenuenaren sinonimoa zenean; gaur egun, ordea, elkarte hori ez da existitzen. Nik baserriko emakumea esaten badut, jende askori adineko emakume bat etortzen zaio baserri baten aurrean [Euskal Herriko landetxe tipikoa], eta galdera da nolakoak diren gaurko nekazariak.

2020an Euskal Autonomia Erkidegoan egindako ikerketa baten arabera, landa-ingurunean bizi diren emakumeen %58k ez du zerikusirik nekazaritza-jarduerarekin; heren batek harremana du, baina autokontsumokoa da; eta soilik %12k ditu diru-sarrera guztiak edo batzuk nekazaritza-jardueratik. Hori da argazkia. Eta argazkia da, halaber, lan ordaindua duten emakumeen ehuneko 75 zerbitzuen sektorean aritzen dela. Irudi izoztua dugu gure iruditerian eta horrela doa.

Landa-inguruneetan bizi diren emakumeen % 12 horretatik datozen nekazariak dira. Zein da nekazari kontzeptuaren indar politikoa?

Kontzeptu hori altxor bat da. Janaina Stronzakek horretaz hitz egiten du Soberanía Alimentaria aldizkarian argitaratutako "¿Campesinidad para reventar el capitalismo?" artikuluan. Nekazariak eragile dira, eta agenda propioa dute.

Emakume nekazariak mendeko subjektuak direla idazten duzu, eta Gayatri Spivak aipatzen duzu, mendekoek ez dutela ez ordezkaritzarik ez ahots propiorik azaltzen duena. Zer dira zuretzat nekazariak?

Subalternitatea fokutik kanpo dagoena da, hegemonikotik kanpo dagoena, letra larriz idazten dena. Nekazariak hiru aldiz dira menpekoak. Gaur egun dena eraikita dago hirigunetik, landa-eremuan bizi zarenean bat-batean konturatzen zara zure beharrak eta ezaugarriak ez direla ezertan ere kontuan hartu, zerbitzu mailan, politika mailan. Beste geruza bat sistema kapitalista horretan elikagaiak sortzen dituzten pertsonak izateagatik da; zer balio du elikagaiak sortzeak? Iparrorratza hondatuta daukagu. Bihar mugak itxiko balituzte, kalkulatuta dago supermerkatuek egun gutxi batzuetako gaitasuna dutela; astebetez itxiko ditugu mugak, eta ikusiko dugu zein lanbide diren baztergarriak eta zein ezinbestekoak, zer ezagutzek hartzen duten garrantzia, zerk duen prestigioa eta zer izen txarra.

Gaur egun, ezinezkoa da sistema kapitalista horretan elikagaiak sortzen dituzten pertsonek bizitza duina izatea eta hortik bizi ahal izatea, salbu eta beren aldetik asko jartzen badute merkaturatzeko beste bide batzuk irekitzeko, hau da, zirkuitu laburrak irekitzeko, eta erantzuten dien publikoa ez badago. Ordezkagarritasunari dagokionez, egon naizen pertsona guztiak bat datoz sektorea historikoki leku maskulinizatua zela esatean; bai, ordea, eremu publikoan eta [nekazaritza-erakundeen] ordezkaritza-organoetan, eta hori ez dator bat eguneroko lanarekin. Haiek izan dira antzeztu dutenak, eta haiek geratu dira itzalpean; eta, orduan, mendekoengana itzulita, fokutik kanpo geratu dira, eta ez dute aukerarik izan kontakizunaren parte izateko eta hari laguntzeko.

«Gaur egun, ezinezkoa da sistema kapitalista honetan elikagaiak sortzen dituzten pertsonek bizitza duina izatea eta hortik bizi ahal izatea, salbu eta beren aldetik asko jartzen badute merkaturatzeko beste bide batzuk irekitzeko, hau da, zirkuitu laburrak, eta erantzuten dien publikoa ez badute»

Eta kontakizun honetan, non daude feminismoak? Badago egiteke dagoen zereginik?

XX. mendearen bigarren erdira arte, feminismoak esparru akademikoan eta gizarte-eztabaidan agertzen ziren, emakume, zuri, mendebaldar, klase ertain-altu eta hiritarraren profil zehatz bat balego bezala, eta kanpoan geratzen ziren ardatz eta pertsona mordo bat. Azken urteotan, begirada zailtzen ari da. 2018an, María Sánchez eta Lucía López, biak albaitariak eta idazleak, manifestu bat egiten hasi ziren martxoaren 8rako, "Lurreko Ahizpen Manifestua" izenekoa. Nik dakidala, martxoaren 8ko manifestu bat dago lehen aldiz, landa-ardatz hori aintzat hartzen duena eta horren inguruan egituratzen dena. Feminismoetatik guztiz beharrezkoa da ardatz horri ere arreta jartzea eta begirada zabaltzea, liburuan aipatzen dudan beste gai batekin ere harilkatuz, kontakizunarekin.

Nekazariengandik, lurrarengandik datorren kontakizun propioa falta al da?

Landa hiritik kontatu da eta hori ezin da ondo atera; nik zuri azaltzen badizut, munduko asmorik onenarekin ere, deuseztatzen ari naiz. Espazioa utzi eta espazioa sortu behar da.

Adibide grafiko bat dago: merkatuetan saltzen duten emakume asko baserritarrez janztera gonbidatzen dituzte, erabiltzen ez dituzten jantziez janztera. Zer irudi erreproduzitzen da nekazarien kulturan, publizitatean?

Oso astuna naiz kontakizunarekin, funtsezkoa iruditzen baitzait. Liluratuta nauka ilusio faltsu honek: supermerkatu batera joaten zarenean, gauza asko aukeratzen dituzula dirudi, eta gero pixka bat urratu eta hiru enpresa-talde dira, dena gauza bera da bilgarri desberdinekin. Kontakizunera itzuliz, niretzat oso gauza gaiztoa da, supermerkatuetako hormetan ikusten ditugun estanpa horiek bezala, andre bat mantal batekin eta letxuga batekin lur pixka batekin ateratzen dena eta gero letxuga hidroponikoa saltzen dizuna, baina zuk kontakizuna erosten ari zara. Emakume horiek ez dira jarduera profesional eta ekonomiko bat egiten duten pertsonatzat hartzen, baizik eta argazki gisa ikusgarri geratzen den objektu exotikotzat. Eta hemen merkatuen banalizazioaren eztabaidan sar gaitezke, balorizazio-galera horren eztabaidan, edukiaren hustuketa horren eztabaidan, dena lotuta dago.

«Liluratu egiten nau ilusio faltsu honek: supermerkatu batera zoazenean, gauza asko daude, eta badirudi aukera ditzakezula, eta gero pixka bat urratu eta hiru enpresa-talde dira, dena gauza bera da bilgarri desberdinekin»

Erantzukizun soziala da iruditeria berrikustea, batez ere lurrean lan egiten duten pertsona horiek imajinatu ere ezin dugun meritua dutelako, sistemak ez duelako inola ere laguntzen eskala txikiko nekazaritza dibertsifikatua, dena kontra dutelako. San Tomasen baserritarrez jantzitako jendea egotea nahi dugu [abenduaren 21ean euskal herri eta hiri askotan ospatu zen festa herrikoia, hurbileko produktuen merkatuz betetzen dena], baina guregatik balitz, jende hori airetik bizi da inor ez dagoelako prest konpromisoa hartzeko, gure kontsumo-ohiturak apur bat aldatzeko; eta gaur egun kontsumoa da ekitaldi politikorik zuzenena; asko kexatzen gara, baina makina elikatzen jarraitzen dugu. Pelikuletan, mundu guztiak supermerkatu batean erosten du, hori da naturalena. Ez dago nekazari protagonistarik. Zuzenean tartekatzen ditut sortzen duten pertsonak, mesedez, leku desberdinetako kontakizunak behar ditugu.

«Gaur egun kontsumoa da ekintza politiko zuzenena; asko kexatzen gara, baina makina elikatzen jarraitzen dugu»

Liburuan esaten dut paisaia egiten dugunaren eta egiten ez dugunaren ispilu dela. Hiri-ikuspegi horretatik, hiritarra ez den lurraldearen % 90 gure zerbitzura dagoen zerbait da, gure aisialdirako da, gure paseorako, lagunekin goazen landetxe horretarako, hau da, ez dago ezer atzetik, ez dago pertsonarik, baina ezaugarri batzuk izatea nahi dugu, berdea izatea nahi dugu, garbi egotea, ardiak egotea, baina txerririk ez egotea. Ulertu behar dugu Euskal Autonomia Erkidegoan ikusten dugun guztia kudeatuta dagoela, lurraldea kudeatu egiten dela. Eta hortik dator nekazari txikien garrantzia, horiek egiten baitute kudeaketa anitzagoa, iraunkorragoa, iraunkorragoa.

«Hiri-ikuspegi horretatik, hiritarra ez den lurraldearen % 90 gure zerbitzura dagoen zerbait da, gure aisialdirako da, gure paseorako, lagunekin goazen landetxe horretarako, hau da, ez dago ezer atzetik, ez dago pertsonarik, baina ezaugarri batzuk izatea nahi dugu, berdea izatea nahi dugu, garbi egotea, ardiak egotea, baina txerririk ez egotea»

Landa-eremua leku batzuetan da, eta kontzeptu horrek bere garaian hunkitu egin ninduen, sakrifizio-eremua, hau da, landa-eremuak hiri-eremua hornitzen du. Administrazioek edo enpresek hiriko bulegoetatik idatzitako energia-estrategiek gutxi hitz egiten dute energia-eskaera berrikusteari buruz, eta egungo egiturari eutsiko dion energia berriztagarria sortzeari ematen zaio lehentasuna: eolikoak jarriko ditugu, orubeak jarriko ditugu, hori berdea delako, eta berdin dio eolikoak herri-larreetan edo eguzki-plaketan proiektatzea balio agrologiko handiko eremuetan; landa-eremua hiri-eremuetarako sakrifizio-eremu bat da. Bertan bizi diren pertsonen ehunekoa hain da txikia hiri-eremuarekin alderatuta, ezen, hiri-eremutik aliantzarik sortzen ez bada, ez baitugu haien premiarik ikusten eta ez baitugu haien aldarrikapenekin bat egiten, kito, ez dago orri-bueltarik; horrekin ere jokatzen du sistemak. Haien ahotsak ez dira kontuan hartzen. Herri batzuk asko mobilizatu dira, adibidez, [Euskadiko] Energia Berriztagarrien Lurraldearen Arloko Planaren gaiarekin, eta hirian jendea ez da konturatu ere egin. Erantzukizun hori dugu, nekazariak landa-eremuan bizi direlako eta nekazariek landa-eremuari eusten diotelako.

Liburuan nekazaritza-jardueraren funtzioak jasotzen ditut; zuhaitzak eta sustraiak dituen lursail bat izango bagenu bezala da, eta zuhaitzen sustrai horiek dira lurra trinkotzen dutenak, eta uholde bat badago, eutsi egiten diote; nekazariak gure sustraiak dira eta gure zuhaitzak dira, baina beren premien aldarrikapenean uzten ditugu. Eta, aldi berean, sortzen dutena gure berezko eskubidea balitz bezala gozatzen dugu. Erantzukizun sozial horri eragiten dio, gauzak aldatzeko masa kritikoa behar delako, mugimendu bat behar delako, eta zenbakiek ez dute ematen: landa-eremuko pertsona guztiak mobilizatzen badira, biztanleriaren ehuneko 11 edo 12 dira, eta horregatik dira garrantzitsuak aliantzak eta erantzukizuna hartzea.

«Zuhaitzak eta sustraiak dituen lursail bat izango bagenu bezala da, eta zuhaitzen sustrai horiek dira lurra trinkotzen dutenak, eta uholde bat izanez gero, eutsi egiten diote; nekazariak gure sustraiak dira, eta gure zuhaitzak dira, baina beren beharren aldarrikapenean uzten ditugu»

Biztanleriaren %90 hiri-inguruneetan bizi da. Erabaki politiko baten ondorioa da hori?

Ez da kasualitatea. Eta ez naiz mendiaren industrializazioan sartuko; izan ere, gaur egun, landa-eremu horretan, sakrifizio-eremuaz gain, ematen diren jarduera gehienak industrialak dira, ez dugu basorik, baso-landaketak ditugu, eta gauza horiek guztiak gure konplizitatearekin gertatzen dira. Gizarte gisa, arreta jarri behar diegu bazterretan dauden gauza horiei guztiei, guretzako modu jakin batean egotea gustatzen baitzaigu: bai, sakrifizio-eremuak, baina, gero, ingurune superkuki batzuk nahi ditugu, golf-zelai bat nahi dugu, landetxeak nahi ditugu, eta horiek ondo etortzen zaizkigu asteburuetan hiriak jan egiten gaituelako.

Landa eremuetara eta nekazaritza ulertzeko zure modu ekologikora begira, nola ari zara bizitzen landa eremuko protestak?

Bada, kezka handiz, egia esan. Uste dut ekoizpen-ereduari buruzko eztabaidak berebiziko garrantzia duela. Komunikabideen espazioa – zeinek ditu mikrofonoak eta bozgorailuak? – eta boterearena – nortzuk dira bileretara deituak eta negoziazio-mahaietan daude? – beren interes partikularren alde hitz egiten duen eredu bateko ordezkariek bete dute. Nire ustez, sektorea egiteko eta ulertzeko modu oso zehatz bat "landa" gisa aldarrikatu da, eta hasiera batean nekazariaren nahigabea adierazteko beharra bideratu ahal izan dute, orain sortu ez diren aldarrikapenen berri emanez. Aldarrikapen horiek, besteak beste, lurra lantzen dutenak itotzen dituzte: burokratizazioaren igoera, espekulazioa elikadura-kate osoan...

«Urge la transición hacia un modelo agroecológico que respete el medio y la vida, que relocalice los sistemas alimentarios y tomemos conciencia de que la alimentación articula nuestra vida, del valor que tiene y del valor que tienen las personas que la producen»

Hala ere, aldarrikapen horiek planteatzen den eta zatiezin gisa tratatzen den pakete zabalenaren zati txiki bat osatzen dute. Sektorearen biziraupenaren eta errentagarritasunaren izenean ingurumen-neurriak malgutzeko edo ezabatzeko eskakizun guztiak ez dira "landa-eremuko" aldarrikapenak, baizik eta ingurumen-iraunkortasunari, biodibertsitateari eta enplegu duina sortzeari dagokienez aldekoena ez den ekoizpen-eredu baten aldarrikapenak. Premiazkoa da ingurumena eta bizitza errespetatuko dituen eredu agroekologikorako trantsizioa egitea, elikadura-sistemak birlokalizatuko dituena eta elikadurak gure bizitza artikulatzen duela, duen balioa eta ekoizten duten pertsonek duten balioa kontuan hartuko dituena. Ez naiz utopiez ari, badaude aurrera jarraitzen duten proiektu agroekologikoak, nahiz eta guk, gizarte gisa, horiek baloratzen ez jakin eta Administrazioak lagundu ez. Eredu honen aldarrikapenek lehen aipatu dudan espazio mediatikoa eta boterea izatea gustatuko litzaidake. Ziur nago oso eragin positiboa izango lukeela gizartean.